تصرف عدوانی (حقوق جزا)تصرف عدوانی یا ید عدوانی یا تصرف من غیر حق، از اصطلاحات علم حقوق بوده و به این معنا است که شخصی بدون رضایت شخص اول، اموال او را متصرف شده و بهره‌برداری کند؛ در این صورت شخص اول می‌تواند شکایت کند و از قانون‌گذار درخواست کند که اموال تصرف شده به وی بازگردانده شود. تصرف عدوانی با دو رویکرد حقوقی و کیفری قابل بررسی است. در رویکرد کیفری فقط احراز واقع لازم است و دادگاه پس از احراز اینکه تصرف فعلی عدوانی است رای صادر می‌کند برخلاف رویکرد حقوقی که برای صدور رای سه موضوع سبق تصرف مدعی، لحوق تصرف مشتکی عنه و عدوانی بودن تصرف او لازم است. [۱]
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ص۸.
۱ - تعریفتصرف که از آن به ید تعبیر می‌شود عبارت است از سلطه و اقتداری که شخص به طور مستقیم یا به واسطه غیر، بر مالی دارد. [۲]
امامی، سید حسن، حقوق مدنی، ج۱، ص۵۷، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۹، چ ۲۱.
عدوان در لغت یعنی ظلم و ستم آشکار. [۳]
رحیمی‌نیا، مصطفی، فرهنگ صبا، ص۴۷۵، تهران، صبا، ۱۳۸۳، چ ۲.
و اصطلاحاً فعل یا ترک فعل قابل نکوهش است که خلاف عرف یا قانون یا عقل سلیم باشد. [۴]
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ج۴، ص۲۵۱۱، تهران، گنج دانش، ۱۳۷۸، چ اول.
تصرف عدوانی بمعنی اعم، عبارت است از خارج شدن مال از ید مالک یا قائم مقام قانونی او بدون رضای وی و یا بدون مجوز قانونی. عدم رضای مالک یا عدم اذن قانونی او موجب تحقق عدوان است این نوع تصرف در ماده ۳۰۸ قانون مدنی بیان شده و مفاد این ماده از حدیث «علی الید ما اخذت حتی تؤدیه» گرفته شده است. [۵]
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ص۱۵۶، تهران، گنج دانش، ۱۳۸۲، چ ۱۳.
تصرف عدوانی، عنوانی است که هم در حقوق مدنی مطرح است و هم در حقوق کیفری بنابراین می‌توان از منظر حقوقی و کیفری این عنوان را مورد بحث و تحلیل قرار داد. ۲ - تصرف عدوانی با رویکرد حقوقیمادۀ ۱۵۸ قانون آئین دادرسی مدنی دادگاه‌های عمومی و انقلاب دعوای تصرف عدوانی را چنین تعریف می‌کند: «دعوای تصرف عدوانی عبارت است از ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست می‌نماید.» این تعریف فقط شامل اموال غیرمنقول است؛ پس اگر کسی به صورت عدوانی اتومبیل یا تلفن همراه یا مال منقول دیگری را از تصرف او خارج سازد، تعریف فوق این موارد را شامل نخواهد شد. اگر مال با رضایت متصرف سابق از تصرف او خارج شده باشد و به تصرف دیگری درآید سپس متصرف سابق از رضایت خویش پشیمان شده و عدول نماید، عنوان تصرف عدوانی بر فعل متصرف لاحق صادق نخواهد بود. [۶]
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ص۲۷.
چنانچه شخصی ملک خود را برای مدتی رها کند، به نحوی که هیچ تصرفی بر آن نداشته باشد و شخص دیگری در این مدت، ملک مورد نظر را تصرف نماید، تعریف مزبور شامل این مورد نخواهد بود؛ زیرا متصرف فعلی، مال را از تصرف متصرف سابق خارج نکرده، بلکه ملکی را که قبلاً از تصرف وی خارج شده بود، تصرف کرده است. [۷]
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ص۲۷.
۳ - تصرف عدوانی با رویکرد کیفریذیل مادۀ ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی عنصر قانونی جرم تصرف عدوانی را تشکیل می‌دهد. در موضوع تصرف عدوانی کیفری، قاضی موظف است پس از طرح شکایت برابر آئین دادرسی کیفری رسیدگی نماید و علاوه بر مجازات مجرم، حسب مورد به رفع تصرف عدوانی، حکم بدهد این مادۀ قانونی (۶۹۰) فقط دربارۀ اموال غیرمنقول است و اموال منقول را شامل نمی‌شود و در خصوص اموال منقول، همچنان باید به قانون اصلاح قانون جلوگیری از تصرف عدوانی مصوب ۱۳۵۲ استناد نمود. در رویکرد کیفری فقط احراز واقع لازم است و دادگاه پس از احراز اینکه تصرف فعلی مِن غیر حق و عدوانی است رای صادر می‌کند برخلاف رویکرد حقوقی که برای صدور رای سه موضوع، سبق تصرف مدعی، لحوق تصرف مشتکی عنه و عدوانی بودن تصرف او لازم است. [۸]
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ص۸.
۴ - عنصر مادی جرم۱- فعل مرتکب: جرم تصرف عدوانی از جمله جرائمی است که به صورت فعل مثبت خارجی تجلی می‌یابد و ترک فعل نمی‌تواند عنصر مادی این جرم را تشکیل دهد. [۹]
شامبیاتی، هوشنگ، حقوق کیفری اختصاصی، تهران، ژوبین/ مجد، ۱۳۷۷، چ ۴، ج۲، ص۳۱۶.
پس فعل مثبت همان اقدام به تصرف املاک متعلق به دیگری است. [۱۰]
عباسی حسین آبادی، مصطفی، نگاهی به جرم تصرف عدوانی، ص۴۷، مجله حقوقی دادگستر، سال چهارم، شماره ۱۷.
۲- موضوع جرم: وجود مال غیر منقول: یعنی تصرف اموال منقول دیگران از شمول مقررات مربوط به تصرف عدوانی کیفری خارج است. [۱۱]
عباسی حسین آبادی، مصطفی، نگاهی به جرم تصرف عدوانی، ص۴۷، مجله حقوقی دادگستر، سال چهارم، شماره ۱۷.
۳- مال متعلق به غیر: موضوع باید مال متعلق به دیگری باشد و دیگری اعم است از شخصیت حقیقی و اگر کسی مال خود را موضوع این اعمال قرار دهد جرم واقع نمی‌شود. [۱۲]
عباسی حسین آبادی، مصطفی، نگاهی به جرم تصرف عدوانی، ص۱۰، مجله حقوقی دادگستر، سال چهارم، شماره ۱۷.
۴- نتیجۀ مجرمانه: جرم تصرف عدوانی جرمی است مقید و تحقق جرم منوط است به تصرف یا ذی حق معرفی کردن خود یا دیگری و یا اقدام به هر گونه تصرف عدوانی، بنابراین اگر اعمالی صورت گیرد که منجر به حصول چنین نتیجه‌ای نشود از مصداق جرم موضوع ذیل مادۀ ۶۹۰ نخواهد بود. [۱۳]
شامبیاتی، هوشنگ، حقوق کیفری اختصاصی، ج۲، ص۳۲۰، تهران، ژوبین/ مجد، ۱۳۷۷، چ ۴.
۵ - عنصر معنوی جرم۱- مرتکب باید عالم به ماهیت غیرقانونی بودن عمل ارتکابی باشد. ۲- مرتکب نه تنها باید خواست و اراده ارتکاب عمل مجرمانه را داشته باشد، بلکه نتیجۀ حاصل از جرم را نیز باید قصد نماید. [۱۴]
شامبیاتی، هوشنگ، حقوق کیفری اختصاصی، ص۳۲۲.
در صورت حصول شرایط مذکور در تبصره ۲ مادۀ ۶۹۰ صدور قرار بازداشت موقت متصرف عدوانی، الزامی است. ۶ - پانویس
۷ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «تصرف عدوانی»، تاریخ بازیابی ۹۹/۵/۲۵. |